Onze samenleving draait steeds digitaler en dat gebeurt opvallend vaak op de voorwaarden van een handvol techreuzen uit Silicon Valley. Of het nu gaat om onderwijs, gezondheidszorg of overheidsdiensten: overal zijn publieke instellingen afhankelijk van de diensten van big tech-bedrijven. Het Rathenau Instituut luidt daarom de noodklok in een drieluik over digitale afhankelijkheid en pleit voor structurele verandering.
Wat is het probleem?
De eerste publicatie, Achter de macht van big tech, maakt duidelijk dat de invloed van techreuzen als Google, Meta, Amazon en Microsoft zich niet beperkt tot hun eigen platforms. Ze hebben zich genesteld in meerdere lagen van de zogeheten ‘digitale stack’ van infrastructuur en software tot data en AI. Daardoor kunnen ze steeds grotere delen van onze samenleving beïnvloeden, tot in de haarvaten van het publieke domein.
Hun macht groeit via drie mechanismen:
- Zelfversterkende effecten, zoals schaal- en netwerkeffecten die zorgen voor een “winner takes all”-dynamiek;
- Machtsmiddelen, zoals diepe zakken, ongekende rekenkracht en exclusieve data;
- Strategieën, waaronder overnames, datasilo’s en lobbywerk.
De uitkomst is een markt met extreme machtsconcentratie, die zonder ingrijpen alleen maar sterker wordt.
De impact in beeld
Deel 2 van het drieluik toont in één oogopslag hoe diep die afhankelijkheid inmiddels reikt in sectoren als onderwijs, wetenschap, overheid, gezondheidszorg en nieuwsmedia/journalistiek. In vrijwel alle sectoren zijn publieke diensten verweven geraakt met commerciële techinfrastructuur, waardoor de grip op eigen processen verdwijnt. De consequenties zijn minder keuzevrijheid, beperkte transparantie en een groeiend risico op machtsmisbruik.
Niet zonder big tech, maar wel met eigen regie
In Koers zetten richting digitale autonomie doet het Rathenau Instituut concrete aanbevelingen. De kern: publieke instellingen moeten niet per se “zonder big tech”, maar wel “mét eigen regie”. Dat vraagt om investeren in kennis, alternatieven en andere spelregels.
Vier handelingsopties staan centraal:
- Koop anders in > Kies bewust voor open en alternatieve digitale diensten;
- Creëer een gelijk speelveld > Stimuleer nieuwe aanbieders via wetgeving en beleid;
- Breng kennis op orde > Bouw expertise op binnen publieke organisaties;
- Kies een route > Durf als overheid en samenleving het gesprek aan te gaan: hoeveel autonomie willen we eigenlijk, en hoe ver willen we daarin gaan?
Wat Rathenau laat zien, is geen anti-tech manifest. Het is een oproep om de digitale toekomst niet uit handen te geven. Want wie afhankelijk is, verliest invloed. En dat geldt niet alleen voor bedrijven of burgers, maar ook voor overheden en publieke instellingen. Dus tijd voor een digitale autonomie, aldus Rathenau.
Download hier de drieluik.